Veli Mahmud Paşa
Veli Mahmud Paşa Biyografisi
İstanbul, Eminönü’ndeki Mahmutpaşa semti ismini bu kişiden almıştır.
Veli Mahmud Paşa, 1420 yılında Kosova’nın doğusunda bir kasaba olan Nobırda’da doğmuştur. Sırp asıllıdır. Kardeşi Michael Angelovic, Sırp despotunun önde gelen adamlarından biridir. Bazı kaynaklarda babasının Nabirda’dan Michael Angelus olduğu ve ailenin Teselya’nın Sırp despotlarından Angeliler’e mensup bulunduğu da belirtilir. Kendisine ait 1463 tarihli bir pençede ismi Mahmûd İbn Abdülhay şeklinde yazılıdır. 1427 yılında II. Murat zamanında Osmanlıların Sırbistan Despotluğu’nu ellerine geçirdikleri yılda, onun annesi ile birlikte kaçmakta iken tutsak alınarak Edirne‘ye getirildiği bilinir. Edirne‘de bir müddet İslami bir eğitim gördü. Çok geçmeden çalışkanlığı ve zekâsı ile ad yaparak devşirme olarak Edirne’deki saray enderun okuluna alınıp orada eğitim görmeye başladı. Bir söylentiye tarafından enderun’da iken Sultan II. Mehmed (Fatih Sultan Mehmed)’in hizmetine verildi.
Enderun’dan çıktıktan sonradan yeniçeri subayı olarak askerlikle uğraşıp Ocakağalığı rütbesi kazandı. 1453 yılında İstanbul‘un fethi sırasında Anadolu Beylerbeyi İshak Paşa komutasında Edirnekapı bölgesinden Yedikule’ye uzanan kesiminde tahsis alarak kuşatmaya katıldı. Bu kuşatmada yararlılık ve askeri başarılar göstererek isim yaptı.
1454 yılında Rumeli Beylerbeyi oldu. Veli Mahmud Paşa bu görevi 1456 yılında birinci sadrazamlığı esnasında da ifa etmeye devam etmiştir. Birinci kere sadrazamlıktan ayrılıncaya kadar sadrazamlık ile Rumeli Beylerbeyi görevlerini birlikte üzerine almıştır.
Veli Mahmud Paşa, Osmanlı tarihinde sadrazamlığa getirilmiş ilk Yeniçeri yetiştirmesidir.
İstanbul’un fethinin peşinde Fatih Sultan Mehmed’in idam ettirdiği sadrazam, Çandarlı Halil Paşa’dan daha sonra Zağanos Paşa sadrazam olmuş ve Belgrad Kuşatması’nda o da başarısız olunca 1456 yılında azledildi ve yerine Veli Mahmud Paşa, 1456-1466 yılları arasında sadrazamlık yaptı, 1466 yılında Rum Mehmed Paşa’ya devretti.
Sadrazam Veli Mahmud Paşa, 1458 yılında Sırbistan Seferine çıktı. Reşav, Kuruca, Ostrovica, Durnik ve Güvercinlik (Golubac) kalelerini zaptetti. Lakin Semendire’ye ele geçiremedi. Sırp Despotluğu böylece tamamıyla işgal edilerek Osmanlı Devleti‘ne ilhak edildi. Temmuz 1458’de Macaristan’a akıncılar gönderdi. Ardından Üsküp’te bulunan padişahın yanında döndü. sonradan 1458’de Fatih Sultan Mehmed ile birlikte Mora seferine çıktı. 1460’ta ise Mahmud Paşa Fâtih’le birlikte İkinci Mora Seferine çıkarak, zorbalık başkenti Yunanistan‘da Mistra’nın fethini gerçekleştirdi.
Veli Mahmud Paşa, daha sonra Anadolu’da yer alan eski Bizans ve İtalyan Ceneviz deniz koloni kalıntılarına aleyhinde seferlere başladı. Fatih Sultan Mehmed ile beraber yaptığı seferlerde 1459 yılında Amasra, 1461’de Sinop ve Trabzon’un Osmanlı Devleti eline geçirilmesini sağladı. Bu Nedenle 1204’ten itibaren hükümet süren Trabzon Rum Devleti’de ortadan kaldırıldı.
1462 yılında Eflak Voyvodası, “Kazıklı Voyvoda” olarak da anılan, III. Vlad‘ın gönderilen Osmanlı elçisi Hamza Paşa’yı kazığa çaktırıp idam ettirmesi dolayısı ile Veli Mahmud Paşa 18 bin şahsiyet bir orduyla Eflak seferine çıktı. 17 Haziran 1462 tarihinde Târgovişte gece baskınında bozguna uğratıldı. “Kazıklı Voyvoda’nın ordusu çoğu Osmanlı askeri öldürdükten daha sonra kaçtı.
Eflak Seferi’nden dönen Veli Mahmud Paşa, o sene 1462 yılında Midilli adasının fethi için 100 değin gemiden oluşan Osmanlı filosu ile sefere gönderildi. 27 gün süren kuşatmadan sonra 19 Eylül 1462’de adayı teslim aldı ve adaya bir Osmanlı yöneticisi atandı.
1463 yılında padişah Fatih Sultan Mehmed ile birlikte Bosna Seferi’ne çıktı. Bosna bir Osmanlı Beylerbeyliği olarak ilhak edildi. Bu seferden dönmekte iken Venediklilerin Mora ve havalisinde çıkardıkları sorunları etkisiz ışık halkası getirmekle de uğraşıp sahil dışındaki bölgelerden Venediklileri uzaklaştırdı.
Macar Kralı Matthias Corvinus Aralık 1463’te Bosna’da yeni yapılmakta olan Yayçe kalesine hücumu üstüne, 1464’te Veli Mahmud Paşa Bosna ve Macaristan üstüne sefere çıktı. Osmanlı ordusunun Bosna’ya gelmesiyle Macarlar kaçtı. Öyle fazla ganimet ve esirin ele geçmesini sağladı.
1466 yılında Rum Mehmed Paşa göre padişah Fatih Sultan Mehmed’e kötülenmesi yüzünden sadrazamlığı sonlandırıldı. Yerine Rum Mehmed Paşa sadrazam oldu. Bu kötüleme Karamanlılar topraklarından gelen Türk muhacirlerin 1466 başlarında İstanbul‘a yerleştirilmeleri esnasında Veli Mahmut Paşa’nın aldığı rüşvet ve kendini zengin etmek için giriştiği icraatlardan nedeniyle olduğu bildirilmektedir. Görevden alındıktan bir süre sonra Kaptan-ı Derya olarak donanmanın başına getirildi.
Kaptan-i Deryalığı sırasında 5 Haziran 1470 tarihinde Eğriboz seferi için donanmayı organize etmekle görevlendirildi. Venedik donanmasının ablukayı aşıp kaleye yardımını engelledi ve sonuç olarak kaleyi 12 Temmuz 1470 tarihinde geri aldı.
Bu başarıları ve diğer hizmetleri neticesi İshak Paşa’nın arkasından, ikinci kere sadrazamlığa getirildi.
Veli Mahmud Paşa, ikinci kere Fatih Sultan Mehmed zamanında İshak Paşa’dan sonradan 1472-1474 yılları arasında sadrazamlık yaptı 1474 yılında ölünce Gedik Ahmet Paşa sadrazam oldu.
2.kez sadrazamlığa getirilen Veli Mahmut Paşa Padişahla birlikte Akkoyunlu sultanı Uzun Hasan‘a karşısında sefere çıkmış ve bu seferde bilhassa stratejik açıdan kötü bir pozisyonda başlayan Osmanlı kuvvetlerinin buna karşın silah üstünlüğü ve başarılı taktiklerle 11 Ağustos 1473 tarihinde Otlukbeli Muharebesi‘nin kazanmasında büyük rol oynayanlardan biri olmuştur.
Buna karşın rakipleri tarafından gözden düşürüldü. Otlukbeli Meydan Savaşı öncesinde baskına uğrayan Rumeli Beylerbeyi Has Murad Paşa’nın mağlûp olup öldürülmesindeki ihmali, savaş sonrası kaçan Akkoyunlu kuvvetlerini takip ettirmemesi gibi bahanelerle görevden alındı. Her Yerde Hasköy’e çiftliğine çekilen Mahmud Paşa, Şehzade Mustafa’nın ölümü üzerine tâziye için İstanbul’a gelip Fatih Sultan Mehmed’in huzuruna çıktıysa da soğuk karşılandı. Şehzade Mustafa ile ailevî bir mesele yüzünden arası açık olan Mahmud Paşa’dan şüphelenen padişah rakiplerinin de kışkırtmasıyla onu yakalatıp Yedikule’ye hapsettirdi.
Veli Mahmud Paşa insanlar kadar sevilse de ikinci sadrazamlığında Fatih Sultan Mehmed ile ilişkileri birincil sadrazamlığı gibi iyi olmamıştır. Bunun nedeni Şehzade Mustafa ve saraydaki çeşitli devlet adamları ile içine düştüğü çekişmelerdir. İdam nedeni ise tam bilinmemekle beraber Fatih Sultan Mehmed kadar idam ettirilmiştir.
Oysa idam sebebi olarak Gelibolulu Mustafa Ali “Künhur Ahbar” adlı eserinde onun 1473 yılında Uzun Hasan‘a karşı Fatih Sultan Mehmed ile sefere meydana çıkan sadrazamın birkaç jurnal yokluğunda sadrazamın eşlerinden birinin (2.eşinin), Fatih Sultan Mehmed sonrası tahtın en kuvvetli adayı olarak aşina, iyi bir asker ve insanlar kadar sevilen bir kişi olan Şehzade Mustafa ile bir gece evinde birlikte olduğunu; bunu duyan sadrazamın derhal eşinden boşanıp Mustafa’yı ise zehirleterek öldürdüğü; II. Mehmet’in ise oğlunu öldüren sadrazamını idam ettirdiğinden bahseder.
Veli Mahmud Paşa, zindanda bütün 50 gün kaldıktan daha sonra 18 Temmuz 1474 tarihinde 54 yaşında İstanbul’da Yedikule’de idam edilerek ölmüştür.
Veli Mahmud Paşa, alimlere, sanatçılara fazla yük verdiği, kendisinin zeka İran edebiyatıyla ilgilenip Adni mahlasıyla şiirler yazdığı da bilinir.
Veli Mahmud Paşa’nın eserleri:
1459 yılında Fatih Sultan Mehmed İstanbul’u imar için bir girişime başladı. Devlet ricalini toplayarak onlardan vakıf yerleri yapmalarını, imaretler ve imar yerleri yapmalarını istedi.
Padişahın bu direktiflerine uyan veziriazam Veli Mahmud Paşa şehrin en güzide alışveriş merkezi olarak, günümüzde de bu durumunu koruyan, “Mahmud Paşa Sitesi”ni vücuda getirtti. İstanbul, Eminönü’ndeki Mahmutpaşa semti ismini bu kişiden almıştır. Burada ilave hizmet olarak cami, medrese ve imaret yaptırdı. Bu halka açık hayır tesislerin finansmanına kurduğu çarşı, han ve hamamın gelirleri vakfedildi.
Mahmutpaşa Çarşısı, İstanbul‘da Mahmutpaşa semtinde Veli Mahmud Paşa göre kendi adıyla anılan camiyle birlikte 1462 yılında yaptırıldı. Çarşı Mahmutpaşa Yokuşu olarak anılan eğimli yolun iki yanında çok sayıda dükkândan oluşur. Çarşıda, 256 dükkân vardır. Zamanla dükkânlar bölünerek sayıları arttırıldı. Çarşıda tekrar Mahmud Paşa adına 1473 yılında yaptırılmış bir türbe, hamam, sebil ve çeşmeler vardır.
Ankara’da günümüzde Anadolu Medeniyetleri Müzesi olan Mahmud Paşa Bedesteni de Veli Mahmud Paşa göre yaptırılmıştır.
Bursa’da kervansarayı ve mescidi, Edirne’de cami (Taşlık Camii ), Hasköy’de hamam ve medresesi, Sofya’da cuma camii, sebili, medresesi ve hanı vardır. Bunlara ayrı ayrı vakıflar tanzim etmiştir.
