Mümtaz Turhan
Mümtaz Turhan Biyografisi
Türkiye’de deneysel psikoloji çalışmalarını başlatmış ve sosyal psikoloji alanında incelemeler yapmıştır.
Mümtaz Turhan, 1908 yılında Erzurum‘un Horasan Köyü’nde doğmuştur. Babası Pasinlerli Şerif Efendi, annesi ise Cebriyye Hanım’dır. 2 erkek kardeşi vardı. O yıllarda Rusya Erzurum bölgesini işgal edince ailesi ile beraber 1916 yılında Kayseri‘ye göç ettiler. İlkokul ve ortaokulu Kayseri Sultânîsi’nde okuduktan sonra ailesiyle birlikte 1923 yılında Bursa‘ya göç etti. sonra Bursa Lisesi’nde okumaya başlayan Mümtaz Turhan, 1924 yılında ailesi Horasan’daki köylerine geri dönerken o Ankara’da kalarak lise öğrenimine Ankara Lisesi‘nde devam etti ve 1927 yıllında mezun oldu.
Mümtaz Turhan, liseden mezun olduktan daha sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümüne tescil yaptırmış ama bu sırada Maarif Vekâleti’nin açtığı sınavı kazanarak yüksek öğrenim için devlet bursu ile 1928 yılında Almanya‘ya gitti. 1928-1935 yılları aralarında Almanya‘da yaşadı. Avrupa’da kaldığı yıllarda Milliyetçi aydınlardan olan Remzi Oğuz Arık ile tanışmış ve yakın bir dostluk kurmuştur. Berlin, Humboldt Üniversitesi‘nde psikoloji öğrenimi gördükten daha sonra, 1934 yılında doktorasını Frankfurt Üniversitesi‘nde denek psikoloji alnında yaptı. “Gestalt psikolojisi”nin mucidi Max Wertheimer‘in öğrencisi oldu.
1936 yılında Türkiye‘ye dönen Mümtaz Turhan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi tecrübî psikoloji kürsüsünde asistanlığa başladı. Gestalt teorisinden hareket ederek yüzde belirtilmiş bir coşku ifadesini algılamanın o ifadenin nasıl bir psikolojik ortamda gözlendiğine emrindeki olarak değiştiğini ortaya koyan çalışmalar yaptı. Yüz ifadelerinin yorumlanmasına ilişkin denek araştırmasıyla 1939 yılında doçent oldu.
1936-1942 yıllarında yaz tatillerinde Horasan köyüne dışarı giden Turhan, şehre göç edip geri dönmüş olan köy topluluğunun yaşamını inceledi. Köylülerde büyük kasaba yaşantısına ait alışkanlıkların ortadan kalktığını gözledi ve duyduğu şaşırma, onu kültür değişimleri üzerine çalışmaya sevk etti.
Almanca İngilizce ve Fransızca bilen Mümtaz Turhan, 1943 yılında Mevhibe Ögel ile evlendi. Nesrin (d.1946) ve Fügen (d.1951) adlarında iki kızı oldu.
Mümtaz Turhan, Türkiye’de denek psikoloji çalışmalarını başlatmış ve sosyal psikoloji alanında araştırmalar yapmıştır. Lâle Devri‘nden Meşrutiyet döneminin sonuna kadar büyük şehirlerde meydana gelen kültür değişmelerini inceleyen “Kültür Değişmeleri” adlı kitabı en meşhur eseridir.
1944 yılında British Council’in bursuyla İngiltere‘ye gitti. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Cambridge Üniversitesi‘nde sosyal psikoloji alanında ikinci doktorasını yaptı. 1948 yılında tamamladığı doktorası için deneyde kullanılan psikoloji profesörü Frederic Bartlett ile birlikte kültür değişmeleriyle ilgili bir araştırma gerçekleştirdi. Tezini yurda döndükten sonra genişletti. Lâle Devri‘nden Meşrutiyet Dönemi’nin sonuna kadar büyük şehirlerde meydana gelen kültür değişmelerini inceleyerek yorumladığı bu çalışması ile 1950 yılında profesör unvanı aldı. Çalışması, “Kültür Değişmeleri” adıyla 1951 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi tarafından kitap olarak yayımlandı.
1949-1951 yılları arasında Birleşik Milletler Sosyal Komisyonu’nda Türkiye temsilcisi olarak çalıştı. 1952’de İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tecrübî Psikoloji Kürsüsü başkanı oldu. 1962 yılında aynı üniversitede Tecrübî Psikoloji Enstitüsünü kurdu ve kendisi de bu enstitünün müdürlüğüne getirildi.
1960 yılından sonradan sağ-sol çatışmalarının şiddetlendiği yıllarda ülkenin geleceğine ilişkin kaygıları onu olur ya de hiç yerine getirmek istemeyeceği bir işe, gündelik siyasete ışık tutmaya yöneltmiştir. Bilimsel yaklaşımı ön plana çıkaran bir etki odağı oluşturma gayretiyle Tarık Buğra ile birlikte çıkardığı Yol dergisinde yazılar yazdı.
Eserlerinde eğitim sorunlarını ve Batılılaşmayı yetkinlikle sorgulamış olan Prof. Dr. Mümtaz Turhan, Ülkemizde Tecrübî Psikoloji kürsüsünü kuran büyük bir bilim ve us adamıydı. Yaşadığı dönemde komünizm ve sosyalizm gibi moda akımlara iltifat etmediği için basından fazla ilgi görmemişti
Mümtaz Turhan, İstanbul’da 1 Ocak 1969 tarihinde karaciğer kanserinden 61 yaşında ölmüştür. Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.
Mümtaz Turhan’a göre sanki münevver, ilim ve teknik sahasındaki çalışmaları bu hususta yüksek bir seviyeye erişmeyi tamamıyla onların tekeline ele vermek eğilimindedir. Bunlara göre yüksek nitelikli ilim ve teknik adamı yetiştirmenin “memlekete mutlu bir azınlık” yaratmaktan başka bir faydası yoktur. İlim müesseseleri sadece ilim adamı yetiştirmiyor. İlim müesseseleri bununla beraber her nevi idareciler, meslek adamları, müdür ve işletmeciler, müteşebbisler de yetiştiren bir fonksiyona sahiptir. Bütün bu dağıtılmış vazifelerine rağmen hiçbir zümrenin inhisarı aşağı olmaması da ilmin öteki önemli bir hususiyetini teşkil eder. İlmin olmadığı yerde malümat kırıntıları, kanaatler, batıl itikatlar, hurafeler ilim sayılmakta, bu yüzden ırk itham ve hatta mahkûm edilmektedir. Benzer şekilde ilim adamının yerini, güya ilim adamı, reel mütehassısın yerini diplomalı memur alıyor.
Mümtaz Turhan psikoloji, sosyal psikoloji ve antropolojinin metod, yaklaşım ve kavramlarını kullanarak Türk toplumunun tarihi, sosyal ve kültürel yapısını anlamaya ve çözüm yolları bulmaya çalışan ülkemizin en büyük sosyal bilimcilerindendir. O Batılılaşma, kalkınma, ırk, ulusal kültür ve demokrasi konularında Türk toplumu için benzersiz fikirler üretmiştir. Bu çerçevede bilim ve bilim zihniyetini esas ölçü olarak almıştır. Türk toplumunun geçirdiği tarihi safhalar ve büyük dönüşümleri kavramak ve çözmek için yegâne yol göstericinin bilim olduğu inancındadır.
Mümtaz Turhan yalnızca bir psikolog ya da sosyal psikolog olmaktan öte gerçek anlamda bir entelektüel ve Türk milliyetçisidir. Onun bilim ve teknolojiye dayanarak toplum kurumlarını yenileştirmeye çalışması ve açık fikirli halk müziği bütünlüğünü sağlayarak ulusal kültürün kurulmasına çalışması bakımından Ziya Gökalp çizgisinin devamı olduğu ifade edilmektedir. Bunun yanında kültür değişmesini sahada yaptığı çalışmalarla sürdürmesi bakımından da “Iş-i İçtimaî” akımına dahil eden düşünce adamları da bulunmaktadır.
Türkiye’de sosyoloji kelimesinin ilk çağrıştırdığı ad nasıl ki Ziya Gökalp ise, sosyal bilim denildiğinde ilk akla gelen ad de Prof. Dr. Mümtaz Turhan’dır. Mümtaz Turhan, cumhuriyetin ilk yıllarında Avrupa’ya tahsil için gönderilen seçkin talebelerden birisidir. Ayrı tarihlerde ayrıca tecrübî psikolojide keza de sosyal psikolojide doktora yapan ve tahsis yaptığı İstanbul Üniversitesi Tecrübî Psikoloji Kürsüsü’nde pek fazla talebe ve ilim adamı yetiştiren Prof. Dr. Mümtaz Turhan, “ilim ve “ilim zihniyeti”, “garplılaşma” gibi kavramları vuzuha (açıklığa) kavuşturmasının ötesinde ilme dayalı bir kalkınmanın nasıl gerçekleşebileceğini modelleyen, Türkiye’nin kendisinden fazla şey öğrendiği bir ilim adamıdır.
Kitapları :
1940 – Kretschmer Tiplerinin Münevver Bir Türk Grubu Arasındaki Dağılışına Ait Bir Tetkik
1941 – Yüz İfadelerinin Tefsiri Hakkında Tecrübî Bir Muayene,
1951 – Kültür Değişmeleri
1954 – Maarifimizin Ana Davaları ve Bazı Hal Çareleri,
1957 – Köyde Yapılacak Araştırmalarda Kullanılacak Metotlar Hakkında
1958 – Garplılaşmanın Neresindeyiz,
1958 – Teknik Değişmelerin Sosyal Tesirleri
1964 – Toprak Reformu ve Köy Kalkınması,
1965 – Atatürk İlkeleri ve Kalkınma,
1967 – Üniversite Problemi,
Çevirileri:
1942 – Cisim Yapısı ve Karakter (Ernst Kretschmer’den)
1944 – Erginlik ve Delikanlılık Çağı (V. Peters’den)
1969 – Cemiyet İçinde Fert I-II (D. Krech-R.S. Crutchfield- E.L. Ballachey’den, Bu eserin ikinci cildi M. Turhan’ın ölümü dolayısıyla eksik kalmıştır. Kitabın 48-54 ve 357-411. sahifeleri asistanı Erol Güngör göre çeviri edilmiştir.)
Yabancı Dillerdeki Kitapları :
1954 – The Factors in Group Relation Special Reference To Turkey, In Congress Report For Human Relations.
1956 – Die Bedeutung Einiger Faktoren Türden Kurtvandel. In Kolner Zeitscrift Für Sozilojie Und Sozilpschlogie. Heft 2,
1966 – Further Conciderations Concerning Theories and Experiments on the Recoghition of Facial Expressions (İstanbul Studies in Experimental Psychology, 4 .
