Dede Korkut
Büyükbaba Korkut Biyografisi
Dede Korkut Hikayeleri diye bahsedildiğini çoğumuz duymuşuzdur ancak Büyükbaba Korkut’un doğrusu kim olduğunu fazla azımız bilir. Korkut Ata olarak da aşina Dede Korkut, benzeri efsanevi bir bilge, hikaye ve destan anlatıcısıdır.
Büyükbaba Korkut, iyice bilinmese de doğum ve vefat tarihi 570-632 yılları aralarında kabul edilir. Dede Korkut, Orta Asya’da Kopuz, Anadolu’da saz diye belli çalgının mucidi olarak bilinen birincil Türk Ozanı’dır. Adı bir takım tarih kitaplarda yalnızca “Korkut”, bazılarında “Korkut Ata” olarak geçer. Dede Korkut, Hz Muhammed’in hayır duasını bölge sayılı kişilerden olduğu rivayetlerle günümüze kadar gelmiştir. Türk kavimlerinin atası ve dahisi olarak tarihe geçmiştir. Dede Korkut, Türklüğü en hoş anlatan ve yegane temsilcisi olmuştur.
Sirderya havzasında saptama edilmiş insanlar anlatıları onu bir baksı (Şaman) olarak tanıtırken yazılı kaynaklarda hükümdarlara vezirlik, müşavirlik yapmış bir Müslüman Türk velisi olarak tanıtılmıştır. Oğuzların İslâm’ı kabul edişlerinden önceki dönemlerin bir kâhini (kam, baksı) olduğu, İslâmlaşma sürecinde kültürel değişime paralel olarak bir evliya kimliğine büründüğü düşünülür.
Türk destanlarının ilk anlatıcısı olarak da tanıdık Büyükbaba Korkut, hikayelerinde veli bir kişi olarak karşımıza çıkar. Oğuzlar kayda değer meseleleri ona danışarak akıl akıl alırdı. Dede Korkut rivayetlerinden biriside 295 yıl yaşadığı olmuştur. Dede Korkut’un hikayelerinde halkın kahramanlıkla verdiği mücadeleler anlatılmaktadır.
Büyükbaba Korkut, Oğuz Türklerinin destansı öykülerinin ilk anlatıcısı ve bu öykülerin kahramanı olan efsanevi ozandır.
Korkut Ata’dan (Dede Korkut) bahsedilen en eski tarihî kaynak İlhanlı veziri Reşidüddin’in Câmiü’t tevârih’idir. Tabip Reşidüddin’in 1305 yılında bir heyetle yazdığı bu ünlü kitapta dört Oğuz hükümdarının çağdaşı olarak Korkut’tan bahsedilir. Bu esere kadar Korkut, Bayat boyundan olup Kara Hoca’nın oğludur. 295 yıl yaşamıştır. Oğuz sülalesinin dokuzuncu hükümdarı İnal Giz Yavkuy vaktinde ortaya çıkmış, onuncu hükümdar Kayı İnal Han’ın ve ondan sonraki üç Oğuz hükümdarının müşavirliğini yapmıştır
15. yüzyılda kaleme alınan Velâyet-nâme-i Hacı Bektaşi Veli‘de Korkut Soy, Türk söylencelerinde Hanlar Han’ı olarak adı geçen Oğuz padişahı Bayındır Han ve onun beylerbeyi Kazan ile birlikte anılmıştır, bunların ölümüyle Oğuz cemaatinin dağıldığı söylenir.
Ebu’l Gazi Bahadır Han’ın 1659-1660 yıllarında yazdığı Şecere-i Terakime adlı eserine göre Korkut Soy, Kayı boyundandır, Abbasiler devrinde yaşamıştır ve Oğuz ilinde fazla sayılan bir devlet müşaviridir.
Ebülgazi Bahadır Han’a tarafından 295 sene, bir ırk rivayetine kadar 100 yıl yaşayan olan Dede Korkut’un ölümü hakkındaki rivayetler de fazla çeşitlidir. Kazaklar aralarında yaygın olan menkıbeye tarafından yirmi yaşında iken rüyasında aklar giymiş bazı yaratıklar ona kırk sene yaşayacağını haber vermiş, bunun üstüne Korkut ebediyet istemeye karar vermiştir. Karşılık beklemeden hastalara yaptığı yardımlar Allah katında makbule geçmiş ve bir gün uykuda iken Allah ona, “Ölümü kendin arzu etmedikçe ölmeyeceksin” demiştir.
Bir başka rivayete tarafından Korkut Ata uzun zaman ölümden kaçmak istemiş ama nereye gitse “kabir arayan Korkut için” mezar kazan birilerini görmüştü. Sonunda 300 yaşında iken kendisi için kazılan mezarlardan birinin yanına ölmüştür. Büyükbaba Korkut’un ölümden kaçma çabası, Sümerler‘de Gılgamış Destanı‘nda Gılgamış’ın ölümsüzlüğe varmak uğraşları ile anlatılan ölümsüzlük arayışının bir uzantısı olarak düşünülebilir.
Azerbaycan‘da ve Anadolu’da Büyükbaba Korkut’a ait olduğu iddia edilen kimi mezarlar vardır.
1638 yılında Alman imparatorunun Moskova ve İran elçisi Adam Olearius, Büyükbaba Korkut’un Demirkapı- Derbend şehri yakınlarında “İmam Korkut” adlı bir İslam velisinin mezarını gördüğünü anlatmıştır. İran ve Dağıstan Tatarları arasındaki sınırı belirleyen ufak bir ırmağın kenarında bulunan kabir, kaya içine oyulmuş büyük bir mağara şeklinde olup tabutu dört tahtadan yapılmıştı. Olearius’un yerlilerden dinleyip aktardığı söylenceye tarafından kopuz çalıp şiirler söyleyen bu İslam velisi, peygamberin yakınlarındandı ve onun ölümünden sonra 300 yıl daha yaşamıştı. Putperest Lezgiller’i İslam’a davet için gittiği sırada öldürülmüştü.
Evliya Çelebi Seyahatname’de, 1647’de Demir Kapu’da gördüğü ziyaretgâhın Dede Korkut’a ait olduğunu yazan. Olearius’un bahsettiği mezarı aramaya sonradan Rus doğubilimci Wilhelm Barthold da gitmiş fakat bulamamıştır. Mezarın zamanla kaybolduğu düşünülür.
Dede Korkut’un yaşamı hakkındaki bilgiler söylentilere dayanır. Dede Korkut Kitabı’nda, Oğuzname metinlerinde ve bir takım tarih kaynaklarında Büyükbaba Korkut, “Oğuzların kendisinden us danıştıkları, gelecekten haber verdiğine inandıkları, kopuz çalarak bilgece sözler söyleyen, kendisi de bilge bir kişidir.
Dede Korkut kültürü günümüz Türkiye’sinde; kısa ve öz sözler, sözlü anlatımlar, ezgisel müzik geleneği ile farklı alanlara yönlendirilmiş inanç ve uygulamalarda yaygın bir şekilde yaşatılmaktadır.
Türk destanlarını anlatan birincil ozan olarak tanıdık Büyükbaba Korkut hikayeleri 12 destandan oluşur.
Büyükbaba Korkut Kitâbı (Dresden yazmasının adıyla: Kitāb-ı Dedem Ḳorḳud Alā Lisān-ı Tāife-i Oġuzân, Vatikan yazmasının adıyla: Hikâyet-i Oğuznâme, Kazan Beğ ve Gayrı), Oğuz Türklerinin bilinen en eski destansı epik hikâyeleridir. On iki epik hikâye ve bir önsözden oluşur. İçerdiği hikâyeler tarih boyunca dilden dile, anlatıcıdan anlatıcıya aktarılan birer sözlü gelenek ürünüdür. Hikâyeler kulaktan kulağa aktarıldığından nedeniyle hakiki hâlinin dışına çıkmıştır. XV. yüzyılın ikinci yarısında yazıya geçirildiği tahmin edilir. Oğuzların yaşam biçimlerinden, ekonomisine, inançlarından, giyinişlerine, beslenmelerinden içinde yaşadıkları doğaya değin pek çok konuda veri sağlayan bir kaynaktır. Günümüze ulaşan iki el yazması nüshadan birisi Dresden Kütüphanesi’nde, birisi Vatikan Kütüphanesi’ndedir.
12 Büyükbaba Korkut Hikayesi :
1—Derse Han oğlu Boğaç Han
2—Salur Kazan’ın Evinin Yağmalanması
3—Bay Büre Beğ Oğlu Bamsi Beyrek
4—Kazan Oğlu Uruz’un Tutsak Olması
5— Duha Koca Oğlu Çılgın Dumrul
6—Kazılık Koca Oğlu Yeğenek
7—Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı
8— Egemen ile Tepe-Göz
9—Beğil Oğlu İmren
10—Uşun Koca Oğlu Zegrek
11—Salur Kazan’ın Tutsak Olması
12— Dış Oğuz’un İç Oğuza Baş Kaldırması
