Edmund Halley
Edmund Halley Biyografisi
Adının bilim dünyasında tanınmasını sağlayan en manâlı çalışması kuyrukluyıldızlarla ilgili araştırmalarıdır.
Edmund Halley, 8 Kasım 1656 tarihinde İngiltere’de Londra Haggerston’da varlıklı bir sabuncunun oğlu olarak doğmuştur. Aynı adı içeren babası Edmond Halley varlıklı bir sabun yapımcısıydı. Küçükken matematik ile çok ilgili olan Edmund Halley, İlk olarak St Paul’s School’da okudu, 1673 yılından itibaren Oxford‘daki The Queen’s College’de okumaya başladı.
Edmund Halley, daha on yedi yaşındayken gezegen yörüngelerinin aphelion ve eksentrisitini tespit yöntemi üzerindeki çalışmasını yayımladı. Anında bir yıl daha sonra 1674 yılında güneş lekeleri üzerindeki gözlemlerinden güneşin kendi ekseni çevresinde döndüğünü saptadı.
1676 yılında bitirme sınavlarına girmeden Oxford Üniversitesi‘ni bırakıp güney yarım küredeki yıldızları analiz etmek üzere Güney Atlantik’teki St. Helena Adası’na gitti. 18 ayda 350 dek yıldızın konumunu belirlemeyi başardı. Merkür gezegeninin geçişi gözlemledi. 1678 yılında İngiltere’ye döndüğünde Catalogas Stellatum Australium (Güney Yıldızları Kataloğu) adıyla 1679 yılında yayımladığı çalışmaları sebebiyle kendisine Danimarkalı meşhur gökbilimci Tycho Brahe’den esinlenerek Sauthern Tycho (Güney Gökküresinin Tycho’su) unvanı takıldı. Krallık fermanıyla Oxford’dan master diploması verildi. Benzer sene Royal Society üyeliğine seçildi. Adının bilim dünyasında tanınmasını karşılayan en manâlı çalışması kuyrukluyıldızlarla ilgili araştırmalarıdır.
1686 yılında seyahatinin ikinci bölümünü yayımladı. Bu bölümde Alize Rüzgârları ve muson yağmurlarını konu alan bir makale ve harita yer alıyordu. Burada Güneş ısısının Dünya atmosferinin hareketlerindeki etkisini gösterdi. aynı zamanda barometrik basınç ile deniz seviyesinden tepe arasında bir ilişki olduğunu da gösterdi. Haritaları, yeni gelişmekte olan, bilgiyi görselleştirme tekniklerine kayda değer katkı maddesi sağladı.
Edmund Halley, zamanının büyük kısmını ay gözlemleri ile geçirmesine rağmen yer çekimi ile de ilgilendi. Johannes Kepler‘in gezegensel hareket yasaları’nın kanıtlanması kafasını kurcalayan bir problem idi. Ağustos 1684’te Cambridge Üniversitesi‘nde Isaac Newton ile bunu tartışmak üzere buluştu. Newton problemi çözmüş, fakat çözümü yayımlamamıştı. Halley onu yayımlamaya ikna etti. Isaac Newton Philosophiae Naturalis Principia Mathematicayı 1687 yılında yazdı ve Halley’in parası ile yayımladı. Yaptığı birçok katkının yanında Newton’u Principiayı yazmaya ikna etmesi ve masraflarını ödeyerek yayımlanmasını sağlaması, birçokları kadar bilime yaptığı en büyük katkı sayılmaktadır
1693 yılında nüfus kayıtlarının düzenliliğiyle belli Alman-Polonya kenti Breslau’nun (Wroclaw) vefat yaşı kayıtlarını tahlil ettiği bir makale yayımladı. Bu makale, İngiliz hükümetine yaşam sigortası fiyatlarını alıcının yaşına alt olarak ayarlama imkânı verdi. Halley’nin çalışmaları aktüeryanın gelişimine büyük katkıda bulundu. John Graunt’ın daha ilkel çalışmalarından sonra gelen Breslau hayat tablosu, demografi tarihinde manâlı bir olay olarak değerlendirilmektedir.
1690 yılında uzun vakit su altında kalabilen ve sualtı araştırmaları için penceresi yer alan bir araç olan dalma çanının planlarını tamamladı. Halley’in dalma çanında hava, yüzeyden gönderilen tartı bağlanmış varillerle sağlanıyordu.
1698 yılında HMS Paramore adlı geminin komutasına getirilerek, manyetik pusuladaki değişmeleri incelemek amacıyla iki yarım kürede iki sene süren bir araştırma gezisine çıktı. Sonuçlar 1701 yılında Pusula Sapmasının Genel Haritası (General Chart of the Variation of the Compass) adlı kitapta yayımlandı. Bu, türünün birincil haritası ve isogonlar (ya da halley çizgileri) içeren birincil haritaydı.
1705 yılında yazdığı Synopsis Astronomiae Cometia (Kuyrukluyıldızlar Astronomisine Toplu Görünüm) adlı eserinde bilinen tüm kuyrukluyıldızların gözlemlerini inceleyip, 1337-1698 arasında gözlenmiş 24 kuyrukluyıldızın yörünge elemanlarını hesapladı. Üçünün yörünge elemanlarının birbirine benzerliği karşısında geçişlerin tümünün benzer kuyrukluyıldıza ait olabileceğini ileri sürdü. 1456, 1531 ve 1607’de görülen kuyruklu yıldızların bambaşka değil, tek bir kuyruklu yıldız olduğunu ve bu yıldızın 1758‘de geri döneceğini öne sürdü. 25 Aralık 1758 tarihinde, kuyruklu yıldız hesaplanan tarihte geri döndüğünde Halley Kuyruklu Yıldızı olarak anılmaya başlandı.
1685-1699 yılları arasında Royal Society’nin sekreterliğini de yaptı. 1703 yılında Oxford Üniversitesi‘ne geometri profesörlüğüne getirildi ve 1710’da fahrî hukuk doktoru unvanı aldı. 31 Aralık 1719 tarihinde John Flamsteed’in ölümü üzerine boşalan kraliyet gökbilimciliğine atandı. 1720 yılında Greenwich’de Kraliyet Astronomu oldu. Ölene kadar bu görevini sürdürdü.
Edmund Halley, Güneş’in dünyaya olan uzaklığını saptamasıyla konum, denizcilik gökbilimi ve astrofizikte manâlı çalışmalar yaptı. Duran yıldızların da bir öz hareketinin bulunduğunu ilk önce belirledi.
Kuyruklu yıldızların yörüngelerini ilk hesaplayan Halley’in adını, bunlardan 76 yılda bir dönen en ünlüsü (Halley kuyrukluyıldızı) taşır. Halley “aurora borealis” (uzay ışıkları) olayının kökeninde manyetik olabileceği görüşünü ilk ortaya atan kişidir.
Edmund Halley, 1682 yılında Mary Tooke ile evlendi ve Islington’a yerleşti. 1737 yılında eşini kaybetti. Aynı sene felç geçirdi.
Edmund Halley, 14 Ocak 1742 tarihinde Greenwich, Londra, İngiltere’de 86 yaşında ölmüştür.
Kitapları :
1705 – Synopsis Astronomiae Cometia (Kuyrukluyıldızlar Astronomisine Toplu Bakış)
1701 – Pusula Sapmasının Genel Haritası (General Chart of the Variation of the Compass)
1679 – 341 güney yıldızının ayrıntılarını içeren Catalogus Stellarum Australium adlı kitabı
