Orson Welles

Orson Welles Biyografisi

Halen sinema tarihinin en kayda değer filmi olarak kabul edilen “Citizen Kane“in çılgın-deha yönetmeni olan Orson Welles, garip hayat hikayesi ile de biliniyor. Tiyatro oyuncusu olarak başladığı kariyerine, radyo programcılığı, yönetmenlik ve yapımcılık ile devam etmiş, geriye rol aldığı ve yönettiği birçok film bırakmıştır.
Orson Welles 1915 yılında larak dünyaya geldi. Babası bisiklet parçaları üreten bir mucit, annesi ise piyanistti. Annesi ona piyano ve keman dersleri veriyor, Shakespeare öğretiyordu. Daha sonraki yıllarında filmlerinde bu etkiler göze çarpıcaktı.

9 yaşındayken annesi Beatrice’i, 15 yaşındayken de babası Richard’ı kaybedince bakımını Chicago‘da yaşayan Dr. Maurice Bernstein üstlendi. 1931 yılında birincil tiyatro oyunlarını sergilediği Woodstock‘daki Todd Erkek Okulu‘ndan mezun oldu. Dublin‘deki Gate Tiyatrosu‘ndan bazı minik roller için önerge aldı. 1934 yılına gelindiğinde ise New York‘da radyo oyunculuğu yapıyordu. Aynı sene kendisi gibi oyuncu olan Virginia Nicholson ile evlendi.

1936 yılına değin İngiltere‘de ve Amerika‘da birçok tiyatro oyununda rol aldı. sonradan Negro Tiyatro Topluluğu‘ndan önerge aldı ve burada kendi ekibini oluşturup olağan tiyatro eserlerini oynama fırsatı buldu. İlk sahneye koydukları oyun Macbeth ile üstün bir galibiyet elde ettiler. Bu tiyatroda Marc Blitzstein‘nin “The Cradle Will Rock” adlı oyununu hazırladı fakat açılışının olduğu akşam oyunun komünizm propagandası içerdiği gerekçesiyle tiyatro kapatılınca oyuncular, müzisyenler ve seyirciler daima beraber başka bir tiyatroya gittiler ve o akşam oyun sergilendi. Bu yasaklanmış oyuncuların daha özverili çalışmasına niçin oldu ve oyun kısa zamanda yasağa karşın fazla ses getirdi. 1937 yılında John Houseman ile birlikte “Mercury Tiyatrosu“nu kurdu. İlk oyunu olan Shakespeare’in “Julius Ceaser“ı İtalya‘da sahneye koydu. Burada da büyük bir galibiyet kazanadı.

aynı zamanda keza radyo oyunculuğu, ayrıca aktörlük, keza de yönetmenlik ve yapımcılık yapan Welles, çoğu başarı elde etti. Radyo için hazırladığı “The War of The Worlds” adlı şovda Cadılar Bayramı için hazırladığı büyük şakayla milletlerarası bir paniğe yol açtı. Dünya’yı uzaylıların ele geçirdiğini bildiren bir anons ile yüzbinlerce insanın sokağa fırlamasına niçin oldu. Kitleleri etkileyebilecek bir yeteneği olduğu farkedilen Welles, Hollywood‘tan teklif aldı. “The Campbell Playhouse” adlı programa başladı.

1940 yılına gelindiğinde “The Campbell Playhouse”dan ayrıldı. Programı yaparken tanıştığı Herman Mankiewicz ile birincil filmi “Citizen Kane” üzerinde çalışmaya başladı. Akıcılık hazırlanırken William Randolph Hearst, Robert McCormick ve Joseph Pulitzer gibi kişilerden ilham alınmıştı. Film daha yapım aşamasındayken Randolph Hearst’in hayatından kesitler sunuluyor gerekçesiyle dedikodulara sebebiyet vermiş ve köşe yazarlarının ilgi odağı olmuştu. Welles filmin bu dek ilgiye ve tartışmaya niçin olacağını farketmemişti. RKO Stüdyosu tehditler almıştı. Bu yüzden filmin tanıtımı yapılamadı ve birçok salon filmi göstermeyi kabul etmedi. RKO, büyük para kaybetti. Filmi izleyebilen kesimin eleştirileri iyi yöndeydi ve film 9 dalda Oscar‘a namzet olsa da oysa “En İyi Özgün Devamlılık” ödülünü alabildi.

Arkasında Welles CBS için yeni bir radyo programı hazırlamaya başladı. Benzer zamanlarda RKO için yeni bir film üstünde çalışıyordu. “The Magnificent Ambersons” adlı film Booth Tarkington‘nın Puliter Ödüllü romanının adaptasyonuydu. Film şirketi daha önceki filmde kaybettiği parayı bu filmde geri kazanmayı umuyordu ama sinematograf Stanley Cortez ile Welles’ın anlaşmazlığı yüzünden ayrıca çekimler uzamıştı keza de bütçe aşılmıştı. eş zamanlı olarak Welles, “Journey Into Fear” adlı film üstünde de çalışıyordu. Welles bu filmin yapımcılığını da üstlenmişti.

Rio de Janeiro Karnavalı‘nı anlatan bir belgesel çekmesi için önerge gelmesi üstüne çalıştığı filmleri ve hazırlamakta olduğu radyo programını bırakarak Brezilya‘ya gitti. Benzer dönem meşhur oyuncu Rita Hayworth ile evlenen Welles onun kariyerinde manâlı bir yer miktar.

1946 yılına gelindiğinde CBS ve ABC için radyo programlarının yanı sıra International Film ile “The Stranger” adlı filmin yapımında ödev aldı. Gerisinde “The Lady From Shanghai” adlı meşhur filminin çekimlerine başladı. Bu filmde ikinci eşi Rita Hayworth ile çalıştı. Film sırasında tekrar stüdyo ile anlaşmazlıklar yaşadı. Artık Hollywood’da büyük stüdyolarda çalışamayacağını anlayınca 1948 yılında Avrupa’ya gitgide artarak fazla düşük bir bütçe ile “Macbeth” adlı Shakespeare uyarlamasını yönetti. Ertesi sene “The Third Man” adlı filmde çalıştı.

Onun oyuncu olarak asıl çıkışı “Othello” adlı film ile oldu. Bu filmdeki rolüyle Cannes Film Festivali‘nde “Palme d’Or” ödülünü kazandı. 1952 yılında İngiltere’de çalışmaya devam ediyordu. Radyo programı hazırlamaya devam ediyordu. Bir yana da oyunculuk kariyeri devam etmekteydi. Bu dönem çoğu televizyon filmlerinde ve dizilerde rol alıyordu. 1955 yılında “Mr. Arkadin” adlı film ile yönetmenlik hayatına geri döndü. Harry Lane adlı radyo şovunda çalıştığı ekiple bu filmi hazırladı. Filmin çekimleri devam ederken bir yandan da televizyon için “Orson Welles’ Sketchbook” adlı seriyi çekiyordu.

1956 yılında bir radyo programı teklifi üstüne Hollywood’da geri döndü. 1958 yılında “The Touch of Devil” adlı filmde kendi kurduğu ekibi ile egzersiz fırsatı buldu. Oysa öteki filmlerinde olduğu gibi bu film de kesintilere uğradı ve tamamı gösterilmedi.

1959 yılında tekrardan Avrupa’ya dönen Welles, Don Quixote adlı filmin çekimleri için İspanya‘ya sık sık gidiyordu. Avrupa’nın değişik ülkelerinde film çekme imkanı bulmuştu. 1970 yılına gelindiğinde Don Quixote’un çekimleri hala bitmemişti.

1962‘de Franz Kafka‘nın bir romanından uyarlanan “The Trial” adlı filmi yönetti. Arkasından 1967 yılında “The Deep” filmi geldi. 1970 yılına dek Avrupa’da kalarak “Orson’s Bag” adlı televizyon serisini çekti.

1970 yılında Amerika’ya geri dönen Welles, kendi finansa ettiği projeler üstünde niyetlenmek istiyordu. “Moby Dick” bu dönem çalışmaya başladığı bir projeydi ama bu da yarım kaldı. 1973 yılına gelindiğinde “F For Fake” adlı filmin projesi tamamlanmıştı. Tekrar benzer sene “The Treasure Island” adlı filmde eski ekibi olan “Mercury Tiyatrosu” ekibiyle çalışma fırsatı buldu.

1977 yılında “Amerikan Film Enstitüsü” kadar kendisine “Ömür Boyu Başarı Ödülü” verildi. Welles’ın son yıllarını projelerine finanasal kaynak bulmaya çalışmakla geçti. 1984 yılında “Directors Guild of America” göre “Onur Ödülü“ne layık görüldü. 10 Ekim 1985 tarihinde 70 yaşındayken geçirdiği bir kalp krizi sonucu hayatını kaybetti. Üstünde çalıştığı birçok projesi yarım kaldı.